post-metropolis

Robert D. Putnam ศาสตราจารย์ชื่อดังด้านสังคมศาสตร์และสังคมวิทยาแห่งมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด ได้เขียนหนังสือชื่อ Bowling Alone ที่มีฐานจากงานวิจัย โดยชื่อหนังสือเอง สะท้อนให้เห็นการลดลงอย่างฮวบฮาบของทุนสังคมในรอบ 25 ปีของสหรัฐอเมริกา (โดยใช้ดรรชนีหลายๆ อย่างเช่น การร่วมสมาคมต่างๆ การกินข้าวเย็นอย่างพร้อมหน้า เป็นต้น) หรือกล่าวคือ สังคมคนอเมริกันนั้นมีแนวโน้มที่จะมีชีวิตอยู่โดยมีความสัมพันธ์ทางสังคมใดๆ กับผู้อื่นที่ลดลง หรือก็คือมีความเป็นปัจเจกสูงขึ้น

อันที่จริงแล้วผมเชื่อว่าปรากฏการณ์นี้เกิดขึ้นแทบจะทุกสังคม รวมทั้งในสังคมไทยเองก็ตาม โดยมีดรรชนีที่สำคัญร่วมกันคือการมีระดับของการเปลี่ยนแปลงสู่ความเป็นเมือง (urbanization) ที่สูงขึ้น ส่วนเรื่องระดับการ urbanization จะสัมพันธ์กับการลดลงของทุนสังคมอย่างมีนัยสำคัญมากน้อยแค่ไหนนั้น ผมเองไม่มีข้อมูลที่แน่ชัดแต่อยากจะทิ้งไว้ให้เป็นข้อสังเกตในเบื้องต้นก่อน

ผมเองนั้นเป็นคนเมืองโดยกำเนิด และตลอดชั่วชีวิตที่ผ่านมานั้น ผมไม่เคยรู้จักกำนันหรือผู้ใหญ่บ้านของผมเลย (ไม่รู้ว่ามีหรือเปล่าด้วยซ้ำ) ชุมชนที่ผมอยู่อาศัยนั้นไม่แน่ว่าจะเรียกชุมชนได้ด้วยซ้ำเพราะเนื่องจากผมไม่เคยเห็นคนแถวบ้านผมจะจัดกิจกรรมอะไรร่วมกันซักกะอย่าง ไม่ว่าจะเป็น ทอดผ้าป่า งานบวชเพื่อนบ้าน แก้ปัญหาวัยรุ่นร่วมกันของคนในหมู่บ้าน ฯลฯ หรือเรียกง่ายๆ ว่าเป็นความสัมพันธ์แบบต่างคนต่างอยู่ รู้จักกันแต่เพียงผิวเผินว่าข้างบ้านเป็นใครก็เท่านั้นเอง (ที่ว่ารู้จักก็เป็นรุ่นแม่ผมด้วยซ้ำ ส่วนตัวผมนั้นไม่รู้จักหรอก)

ครับ ที่ผมกล่าวมาเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างละแวกบ้าน (neighborhood)หากสังคมใดหรือชุมชนใดๆ มีกิจกรรมแบบที่ผมว่านั้น เกิดขึ้นเป็นเรื่องปกติอย่างที่แถวบ้านผมไม่มีแล้วล่ะก็ ในทางทฤษฎีทุนสังคม เค้าถือว่าชุมชนนี้มีทรัพยากร (resource) ชนิดหนึ่งที่ประกอบไปด้วยองค์ประกอบอย่างน้อยสองอย่างคือ "ความไว้เนื้อเชื่อใจ" (mutual trust) และ "เครื่อข่ายความสัมพันธ์" (network)โดยทางวิชาการเรียกทรัพยากรแบบนี้ว่า ทุนสังคม (social capital)

แต่ถ้าสังคมใดไม่มีทุนสังคมก็ไม่ได้หมายความว่าสังคมนั้นจะล่มสลายลงไปหรอกครับ อย่างกรณีแถวบ้านผมก็จัดได้ว่าไม่มี ผู้คนก็อยู่อย่างปกติดีเพราะแต่ละบ้านมีทุนรูปแบบอื่นในการดำรงชีวิต เช่น เงินในบัญชี ที่ดิน พันธบัตรรัฐบาล ใบหุ้น ฯลฯ แต่ก็เป็นความสัมพันธ์แบบที่เรารู้ๆ กันอยู่คือ แยกตัวโดดเดี่ยว เป็น unit ทางสังคมที่วางอยู่บนพื้นที่เดียวกันโดยไม่มีความเชื่อมโยงซึ่งกันและกัน เนื่องจากมีปัจเจกสำนึกที่สูง

แต่ไม่ได้หมายความทุกชุมชนเมืองจะเป็นเช่นนี้นะครับ เพราะอย่างน้อยมีชุมชนแห่งหนึ่งในเมืองที่ trust และ network เป็นทรัพยากรสำคัญให้ชีวิตดำรงอยู่ได้ ประสบการณ์บอกผมว่าสิ่งนี้มีอยู่อย่างน้อยก็ในชุมชนแออัดทั่ว กทม. เพราะชาวชุมชนแออัดนั้นโดยมากเป็นผู้ที่ย้ายถิ่นมาจากที่อื่น "เครือข่าย" จึงสำคัญมากในฐานะทรัพยากร คิดง่ายๆ ว่า พอเดินออกจากหัวลำโพงแล้ว ถ้าไม่มี "คนบ้านเดียวกัน" อยู่ก่อนแล้ว เขาหรือเธอที่มีทุนส่วนตัวอยู่น้อยนิด ก็จะมีค่าใช้จ่ายมากกว่าการไปอาศัยอยู่กับคนรู้จักชั่วคราวก่อนอย่างแน่นอน

แต่นั่นไม่ได้หมายความว่าชนชั้นกลางจะถูกแปลกแยกออกไปนะครับ เพราะชนชั้นกลางนั้นก็มีเครือข่ายเช่นกัน แต่เป็นเครือข่ายที่ไม่สัมพันธ์กับพื้นที่ เช่น สมาคม ชมรม กลุ่มผู้นิยม ฯลฯ นั่นคือชนชั้นกลางมีสำนึกและมีทรัพยากรเรื่องประเด็น เช่นเรื่องสิ่งแวดล้อม การคุ้มครองผู้บริโภค ฯลฯ แต่ไม่อำนาจต่อรองใดๆ เชิงพื้นที่ ถ้าราชการจะเวนคืนหมู่บ้านของชนชั้นกลางนั้นทำได้ไม่ยาก แค่จ่ายเงินให้ทีละบ้านก็แทบจะเรียบร้อย เพราะเครือข่ายความสัมพันธ์อ่อนแรงเกินกว่าจะต่อต้านขัดขืนได้ แต่เรื่องเดียวกันนั้นหน่วยราชการแทบไม่เคยทำได้สำเร็จกับการไล่รื้อชุมชนแออัด

พอจะเห็นพลังของเครือข่ายหรือยังครับ อันที่จริงแล้วทั้งเครือข่ายเชิงพื้นที่แบบชาวชุมชนแออัด (อาจกว่าได้ว่าเป็นแบบจำลองของชุมชนชนบทในเมือง) และเครือข่ายชูประเด็นแบบชนชั้นกลางนั้นสำคัญทั้งสิ้นครับ เพราะต่างฝ่ายก็ให้สำนึกของสังคมร่วมกัน ที่น่าสนใจคือทำอย่างไรให้ความสัมพันธ์ทั้งสองแบบเกิดขึ้นพร้อมๆ กันในสองสังคม แค่คิดก็สนุกแล้วครับ